आधुनिक विश्वमा शाशन व्यवस्थाको आफ्नै परिभाषा र मान्यता छ ।लुइ १४धौंले म नै राज्य हुँ भनेर गर्व गरेका थिए तर उनको त्यो गर्व लुइ १६ह्रौ भन्दा पर पुगेन । रुसो भोल्टेयर आदिका मान्यता अगाडि उनका मान्यताको कुनै अर्थ रहेन । त्यसपछिका दिनमा देश राज्य राष्ट्र प्रजा जनताका परिभाषा नै बदलिएर जान थाले र वीसौं शताब्दीको मध्यतिर आइपुग्दा नेपाललाई पनि त्यसको हावाले छोयो ।
विक्रम सम्वत् २००७ सम्म नेपाली जनतालाई रैती भनिने गरिन्थ्यो र आफूलाई रैतानबाट मुक्ति दिलाउन प्रजा शब्दको प्रयोग भयो र त्यो समयमा प्रजातन्त्रको लडाइँ शुरु भएको थियो र जनताको शाशनलाई प्रजातन्त्र भन्न रुचाइयो । एक्काइसौं शताब्दिमा आइपुग्दा फेरि मान्यताको प्रश्न खडा भएकोछ कि हामी के हौं । हामी रैतीको परिभाषाभन्दा बाहिर त निस्कियौं तर हामी कहाँ पुग्यौं त । हाम्रो व्यवस्था कुन व्यवस्था हो । प्रजातन्त्र कि जनतन्त्र कि लोकतन्त्र कि गणतन्त्र । यो माटो के हो । देश कि राज्य कि अधिराज्य कि राष्ट्र । हाम्रो राजनैतिक हैशियत या हाम्रो माटोको परिभाषामा पुग्नु भन्दा पहिले हामी उपरोक्त शब्दावलीलाई शब्कोषमा कसरी व्याख्या गरिएको छ त्यो हेरौं ।
नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको वृहत् शब्दकोषमा यी शब्द व्याख्या यसरी गरिएकाछन ।
जन ः मानवजाति । मान्छे । दुनिया । जनता
जनता ः कुनै देशमा बस्ने मानवको समष्टि समूह । लोक । मान्छेको रूपमा रहेको समष्टिगत शक्ति
प्रजा ः राजाद्वारा शाशित देशका जनता । कुनै राज्य वा राष्ट्रमा रहेको जन समूह ।
रैती ःदेशको कुनै भूभागमा घरजमगरी बस्ने मानिस । प्रजा । दुनिया । अरुको जग्गा कमाउने । मोही ।
लोक ः संसार । जगत । दुनिया ।
नागरिक ः नगरसम्बन्धि । नगरको । नगर ।कुनै देश या राष्ट्रको विधानअनुसार सामाजिक राजनैतिक आदि अधिकार पाएको र तदनुसार निश्चित कर्तव्यमा रहनुपर्ने व्यक्ति ।
लोकतन्त्र ः वहुसंख्यक जनताद्वारा छानिएका जनप्रतिनिधिहरूको सम्मती अनुसार कुनै देशको शाशन व्यवस्था चल्ने र निति निर्धारण आदि हुने शाशन प्रणाली । प्रजातन्त्र ।
प्रजातन्त्र ः प्रजा वा जनताद्वारा निर्वाचित जनप्रतिनिधिद्वारा चलाइने शाशन व्यवस्था । जनप्रतिनिधिका हातमा शाशन सत्ता भएको राज्यव्यवस्था । जनताद्वारा जनताका लागि जनताकै राय सल्लाहबाट चलाइने शाशन ।
जनतन्त्र ः जनताले आफ्नै हितका लागि आफ्नै प्रयाश र चाहना अनुरूप स्थापना गरेको शाशनतन्त्र । प्रजातन्त्र । लोकतन्त्र ।
गणतन्त्र ः देशको शाशन प्रणाली स्थानियतहदेखि केन्द्रिय तहसम्म नै जनताद्वारा निर्वाचित प्रतिनिधिहरूबाट सञ्चालित हुने राजनितिक व्यवस्था । जनतन्त्र ।
देश ः चारै तिर फैलिई अनेकौं गाउँ सहर जिल्ला अञ्चल वा प्रान्त मिलेर बनेको एक विशिष्ट भूभाग । मुलुक । एकै प्रणालीका शाशन अन्तर्गतको निश्चित भूभाग । राष्ट्र ।
राज्य ःकुनै राजा वा शाशन सत्ताका अधिनमा रहेको देश । मुलुक । राष्ट्र । कुनै ठूलो राष्ट्र अन्तर्गत स्वायत्त शाशनको अधिकार पाएको भाग वा प्रदेश । राजाको काम । रजाइँ र शाशन ।
अधिराज्य ः महाराजाधिरा वा अधिराजद्वारा शाशित सार्वभौमसत्तासम्पन्न राज्य । अनेकौं उपराज या महाराज उपर एक अधिराज या महाराजाधिराजको प्रभुत्व भएको राज्य । साम्राज्य ।
राष्ट्र ः जनता सरकार तथा सार्वभौमसत्तासम्पन्न भएको कुनै देश । मुलुक । एकै देशका एउटै सँस्क्रृति तथा अर्थव्यवस्थामा आवद्ध समस्त नागरिक । जनता ।
यिनै शब्दावलीलाई OXFORD DICTIONARY यसरी व्याख्या गर्छ ।
people: persons belonging to a place or forming a social class; all the persons foming a State ·
subject: any members of the State except the supreme ruler .
citizen: person who has full right in a State, either by birth or by gaining such rights; person living in a city not in village
kingdom: country ruled by a king or queen ·
country:land occupied by a nation
nation: large community of people associated with a particular territory usually speaking a single language and usually having a political character or poilitical aspiration
State: organized political community with its apparatus of government , territory in which it exists; such a community forming part of federal republic ·
republic: system of government in which elected representative of the people are supreme with a non-heriditary head and non-heriditary previlage class or classes
उपरोक्त सबै नेपाली शब्दहरूको उत्पत्ति सँस्करृत बाट भएको हो । तिनका उत्पत्तिका बारेमा भन्नु मेरो उद्देश्य होइन । तिनका प्रयोग बारे मात्र भन्न चाहन्छु । विक्रम संवत् २००७ साल सम्म यो देशका वासिन्दालाई शाह राजा या राणा शाशकले आर्जेको भूमिमा बसेबसाइएका जनसमूह ठानेर रैती भनिने गरिन्थ्यो । प्रजा पनि कुनै स्वतन्त्र जनसमूह जनाउने शब्द नभएर राजाद्वारा शाशित देशका मानिस भन्ने परिभाषाले नै जनाउछ । यो स्वाभाविक पनि हो किनकि प्राचिन भारतिय सँस्कृतिमा यदाकदा वैदिक गण र गणपतिका कुरा गरिए पनि राजा र राजाद्वारा शाशित प्रजाको मात्र अस्तित्व देखाइएको छ । शाक्य लिच्छवि आदि गणराज्यहरूको परिभाषा पनि नगरराज्य भएकाले नागरिकमा सीमित भएको छ । त्यसैले प्रजा शब्द राजाद्वारा शाशित देशका जनतामा सीमित हुनजान्छ ।
प्रश्न उठ्छ हामी राजाद्वारा शाशित जनता हौं कि जनप्रतिनिधिद्वार शाशित । संवत् २०४७ सालको संविधानले हामीलाई जनप्रतिनिधिद्वारा शाशितहुनु पर्ने भनेर व्याख्या गरेको छ भने हामी प्रजा हुनु पर्ने कारण त छैन । तब हामी जनताको दोश्रो परिभाषा मान्छेको रूपमा रहेको समष्टिगत शक्ति भित्र पर्दछौं । अर्को उपयुक्त स्थान त कही पनि देखिदैन ।
दोश्रो प्रश्न तुरुन्तै देखापर्छ । हाम्रो शाशनव्यवस्था के हो । प्रजा शब्दलाई अस्विकार गरिएपछि प्रजातन्त्र शब्द उपयुक्त हुने कुरा तर्क भित्र पर्दैन । जनतन्त्र या लोकतन्त्रको परिभाषा हेर्ने बित्तिकै हाम्रो शाशन व्यवस्था जनतन्त्र या लोकतन्त्र हुनु पर्ने भन्दा अर्को लिन मिल्दैन । राजा हुनु वा नहुनुले देशको शाशन व्यवस्थाको नाम फरकपर्ने होइन । व्यवस्थाको स्वरूपले त्यसको नाम निर्धारणगर्ने हो ।
तेश्रो प्रश्न पनि हेरिहालौं । आजको व्याख्यामा एकै प्रणालीका शाशन अन्तर्गतको निश्चित भूभागलाई देश मान्नुपर्छ ।देशको स्वरूपको व्याख्या पनि त्यसको शाशनव्यवस्थाले नै निर्धारणगर्ने हो ।राज्य या अधिराज्यको मूललाई हेर्ने हो भने राजाका अधिनमा रहेको राजाद्वारा शाशित देश भन्ने जनाउछ । शाशक शब्दले अधिकार विहिन राष्ट्राप्रमुख भन्ने त कहीं पनि बुझिन्न । जब राजा या रानी शाशक होइनन राष्ट्रप्रमुख मात्र हुन भनिन्छ तब देशलाई राज्य या अधिराज्य भनिरहनु उपयुक्त हुदैहोइन ।देश राष्ट्रको परिभाषा भित्र स्वत पर्नआउछ । त्यसैले हाम्रो यो देशलाई नेपाल अधिराज्य भन्नुको साटो नेपाल राष्ट्र र प्रजातन्त्रको साटो जनतन्त्र भनिदा बढी समसामयिक हुन्छ ।
