चैनपुर बजार
मैले भखैरै आठौं वसन्त पार गरेको थिएँ। मेरो घर र
मेरो परिवारको दूरी केवल दुई घण्टाको पैदल यात्रा थियो र म र मेरो परिवारको मिलन
हप्तै पिच्छे हुन्थ्यो तापनि मेरो त्यो वसन्त दुखमय थियो। योभन्दा अगाडि म मेरो
परिवार र मेरो घर छोडेर एक रात पनि बाहिर सुतेको थिइनँ । मेरा बडाबाका छोराहरूसहित
मेरा गाउँका अरूहरू पनि पढ्न नगएका भए
मेरी आमाले मलाई बाहिर पठाउने आँट गर्न सक्ने थिइनन् होला। केवल बडाबाहरूसँगको
प्रतिद्वन्दिताले मात्र उनलाई त्यो आँट दिलाएको थियो। दोश्रो, मेरी आमालाई प्रकाशसरको
संरक्षणमाथि पनि विश्वास थियो र त्यसले पनि उनलाई बल दियो। आज मादीराम्बेनी शिक्षा,
स्वास्थ्य,
सँस्कृति र
सम्पन्नताले हेर्दा कुनै पनि पूर्वी दुर्गम पहाडी बजारसँग दाँजिन सक्छ तर त्यो
समयमा बजारियाले त्यो गाउँलाई पाखे भनेर हेला गर्दथे। अन्न उब्जनीबाहेक अरू कुनै
पनि विशेषता नभएको गाउँलेले हेपाइ खानु पनि अस्वाभाविक थिएन र हामी बजारियाको
हेपाइमा त पर्थ्यौ नै। पढाइमा म कमजोर थिइनँ र म झगडा गरिहाल्ने खालको पनि हैन तर
दौंतरी सहपाठीहरूका बीचमा म अति दुब्लो र सानो भए पनि खेलको मैदानमा भने जसरी भए
पनि जित्नै पर्ने दृढता बोक्ने हुनाले बजारिया केटाहरू मेरो विरुद्धमा उभिन्थे।
ठुला खालका मेरा गाउँलेका सामु त उनीहरू केही गर्न सक्दैनथे तर विद्यालय हाताभन्दा
बाहिर भने म उनीहरूद्वारा लखेटिन्थें। त्यसैले म प्रत्येक दिन घर सम्झन्थें र रुन्थें
पनि। विद्यालयबाट फर्किएपछि अजीआमै(प्रकाशसरकी आमा)ले सधैं खाजा दिन्थिन् र बिहान
बेलुकाको खाना त यसै नै छदै थियो तर पनि शुक्रवारको आधा छुट्टी हुनासाथ कापी किताब
डेराभित्र फालेर खाजा पनि नखाई हिडेको मानिस आफ्नो घर पुगेर मात्र थामिन्थें।
हाम्रो मादीको विद्यालयमा त एउटा मात्र कक्षा थियो र
शिक्षक पनि प्रकाशसर मात्रै। चैनपुर बजारमा त कक्षा पनि ५।६ वटा थिए र शिक्षक पनि
धेरै। महानन्द सापकोटाले त्यहाँ नियमित शिक्षा र कक्षाको ढाँचा बसालिसकेकाले कक्षा
संचालन पनि अलगअलग गरिन्थ्यो। मेरो कक्षामा हामी गाउँका २।४ जना बाहेक सबै चैनपुर
बजार क्षेत्रका नै थिए। उनीहरू बीच नातासाइनो हुन्थ्यो र बोली फुट्नासाथ
एकअर्कालाई चिनेका हुन्थे। शिक्षक र विद्यार्थी नै पनि नातासम्बन्धभित्र पर्न
सक्थे। हामी त विद्यार्थी थियौं, मात्र विद्यार्थी। उनीहरू हामीलाई आफूभन्दा अलग्ग ठान्दथे
भेडाका बीचका बाख्राजस्तै र हामीले पनि उनीहरूलाई आफ्ना ठानेनौं। ९।१० महिना
त्यहाँ पढे पनि मेरो कसैसँग मित्रता हुन सकेन र एक वर्षपछि त मैले उनीहरूको नाम
पनि सम्झन सकिनँ। हाम्रा बीचमा मित्रता या समझदारी नहुनको कारण शायद उनीहरूका
बाबुबाजेले हामीलाई 'गाउँले, पाखे' भन्ने
गरेकाले हामीलाई हेय सम्झन्थे र हामी पनि बिर्तावालका छोरा भएकाले हाम्रा
बाबुबाजेजस्तै आफूलाई बजारियाभन्दा उच्च र कुलिन ठान्दथ्यौं।
हाम्रा पाठ्यपुस्तकहरू विशेषतः दार्जिलिङबाट
प्रकाशित हुने किताबहरू हुन्थे र किताबमा जुन कक्षाका लागि भनेर लेखिएको हन्थ्यो
त्यही पढाइन्थ्यो। त्यहाँ आवश्यकताभन्दा उपलब्धता निर्णायक हुन्थ्यो। त्यसै गरी जो
उपलब्ध हुन्थ्यो त्यही नै शिक्षक बन्थ्यो। ठिक वा बेठिक छुट्याउन थाले त्यही
शिक्षक पनि नपाइन सक्थ्यो। फेरि छुट्याउन खोजे पनि त्यो छुट्याउन सक्ने क्षमता
थियो कहाँ र? त्यसैले चैनपुर बजारको मेरो एक वर्षभन्दा पनि कम समयको शिक्षणकालमा ४।५ वट
शिक्षक आए गए।
चैनपुर बजार झन्डै एक किलामिटर लामो बाटो र आँगनामा
ढुंगा छापेको बजार थियो र झन्डै पाँच दशकपछि पनि २।४ घर वृद्धि हुनु, नालाको खानेपानी
व्यवस्थित हुनु बाहेक अरू सबै उस्तै उस्तै छ। उही पुरानो मानसिकता, उहि पुरानो सोचाइ छ। उही
पुरानै हाटबजार छ र तिनै छिमेकी बजारका गाउँलेहरू हाट भर्न आउँछन्। सम्पन्नहरू
बजार छोडेर भागिरहेका छन् र असम्पन्नहरू उही पुरानो गुनासोसाथै त्यही अल्भि्कएका
छन्। सबै फर्कन्छौं भनेर गएका छन् तर जो गए ती फर्केका छैनन्। त्यो बेलाको
सदरमुकाम अहिले छोटिमुकाममा परिणत भएको छ। गाउँलेरू आवश्यकता पर्दा आउँछन् र
जान्छन् तर गाउँ र बजारको तनाव चैनपुर झेलि नै रहेको छ।
चैनपुर सुन्दर बजार हो र मेरो विश्वभ्रमणमा मलाई यति
राम्रो अरु कुनै पनि पहाडी बजार लागेन। लगभग १००० मिटर उचाइमा पहाडी पानी ढलोको
समानान्तर डाँडामा लमतन्न उत्तर-दक्षिण तन्किएको बजार वारीपारीबाट हेर्दा साँच्चै रमाइलो
देखिन्छ र अझ पन्छीदृष्टिले हेर्दा अति रमणिय लाग्छ। चुनले पोतेका र झँगटी या खरले
छाएका र घरै पिच्छे पसल कवल निकालिएका घरहरू यसै पनि हामी गाउँलेलाई रमाइला त लाग्ने
नै भए त्यसमा पनि सम्पन्न, असम्पन्न सबैका आँगनमा ढुंगा छापिनु ती चैनपुर बजारको साझा
स्वरूप हो। खास बजार भ्यागुते ढुंगादेखि टुँडिखेलभन्दा पर कहिले पनि जान सकेन र
अरू बजारहरूले विशालताको रूप लिन थाल्दा चैनपुर बजार विशाल चैनपुको अवधारणा
आत्मसात् गर्न नसकेर अझै पनि संकुचित मानसिकता शिकार भएको छ।
चैनपुर सुन्दर र सुकिला मानिसहरूको बजार हो। हाटको
दिन हाट भर्न तलमाथि गर्ने चैनपुरे युवायुवति मलाई सुन्दर र सुकिला लाग्थे। त्यसमा
पनि बजारभन्दा केही तल या पर हरिया खेतका बीचको पँधेरामा मुखमा पानी भरिएका काँसमा
करुवा राखिएका सुनजस्ता पहेँला पित्तले गाग्री काँखीमा अड्याएर भर्खरै मात्र
ढुंगाले घोटिनाले गुलाफ झैं राता भएका कुर्कुच्चा झल्काउदै र खुट्टा, नलीखुट्टा र हात पाखुरा
टल्काउदै हिडने आइमाई देखेर जहिले पनि म सोच्दथेँ — 'हाम्रा गाउँघरमा किन होला यति
राम्रा आइमाई नभएका?'
आज मेरो विश्व अनुभवको सन्दर्भमा भन्नु पर्दा म
चैनपुर बजारलाई पहाडको अति ठुलो गाउँ मात्र भन्न सक्छु तर पनि त्यो बेला चैनपुर
बजारसँग गाउँकोजस्तो आत्मियता न भएजस्तो लाग्छ मलाई। गाउँमा कुनै नौलो, नया मानिस आयो भने ऊबारे
चासो लिइन्छ, सक्ने सहयोग गरिन्छ र सानो बालक छ भने ऊमाथि सहानुभूति देखाइन्छ। सहरकै कुरा
गर्दा पनि मस्को, बर्लिन या लण्डनजस्ता सहरमा पनि परदेशि भन्ने जानेपछि मप्रति सहानुभूति गर्ने
देखापरि रहन्थे तर ९ वर्षे बालकको निम्ति अन्टार्टिकाभन्दा पनि टाडा लाग्ने त्यो
चैनपुर बजारमा प्रकाशसरको परिवारबाहेक कसैले पनि मलाई माया गरेर दुई शब्द बोलेन,
'ए, यो ला' भनेर पित्को दिएन र
सहानुभूतिको दृष्टिले हेर्योजस्तो पनि मलाई लाग्दैन। त्यसैले मलाई लामो समयसम्म
पनि लाग्यो — चैनपुर बजार सुन्दर र सुकिला मानिसहरूको चिसो आत्माको बजार हो र अझ उक्रैनी
व्यङ्गकार गोगलको शब्दमा भन्ने हो भने 'मृत आत्मा' हरूको बजार हो।
