संवृद्धिशास्त्र

संवृद्धिशास्त्रः मानव आवश्यकता

सामाजिक संरचना र सम्पन्नता

सबै चिज शुन्यबाट शुरु हुन्छ तर शुन्यबाट केही पनि प्राप्त हुदैन । शुन्य यस्तो एउटा विन्दु हो जसको कुनै अस्तित्व छैन तर अर्कोसँग गाँसिएर अर्कोको आकार वृद्धि गरिदिन्छ । गणितमा शुन्यको यो स्थिति छ । वास्तविकतामा मानव जीवनमा हाम्रा इन्द्रियले अनुभव गर्न नसक्ने स्थितिको  नाम शुन्य हो । जहाँ पदार्थको उपस्थिति छैन त्यो त्यसको शुन्यता हो । चलनचल्तीका भाषामा कुनै स्थानमा कुनै चिज या पदार्थको अनुपस्थितिले त्यो स्थानमा त्यो चिज या पदार्थको शुन्यता जनाउछ । वस्तु, पदार्थ या सुविधाका उपभोग्यता अनुरूप उनीहरूको मुल्य हुन्छ र तिनीहरू अनुपभोग्य छन् भने तिनको मुल्य शुन्य हुन्छ । मानिसका समय मुल्य पनि सोही अनुरूप कम, बढी र शुन्य हुन सक्छ तर समयमुल्य शुन्यताको स्थितिबारे थालनी गर्नु भन्दा पहिले समयमुल्यबारे नै विचार गरौ‌ ।

के हो त मानिसको समयमुल्य ?

समयमुल्यलाई हामी समय र मुल्य दुई शव्दलाई विच्छेद गरेर थालनी गरौं । यहाँ समय भन्नाले अनवरत समयको कुनै एक विन्दुलाई मानिन्छ अथवा मुल्य कुन समयमा किटान गरिने हो ? त्यो समयलाई जनाउछ । मुल्य शव्दले आवश्यकतापूर्तिको गहनतालाई बुझाउछ । यसरी दुई शव्दले समयमुल्यले मानिसको कुनै एक समयको आवश्यकतापूर्तिको क्षमतालाई बुझाउछ । मानिसको आवश्यतापूर्तिको क्षमता भन्नाले आवश्यकताको समयमा आवश्यक उपभोग्यतामाथि उसको पहुँच जनाउँछ । अनावश्यकतामाथिको पहुँचले उसको समयमुल्य बढ्दैन । उदाहरणकोनिम्ति, पाँच किलोग्राम सुन बोक्ने मानिस र पाँच लिटर पानी बोक्ने मानिस मरुभूमिबिच परे भने पाँच लिटर पानी बोक्नेको तत्कालिन समयमुल्य सुन बोक्नेको भन्दा बढी हुन आउँछ । त्यसैले पात्र, काल र स्थान अनुरूप समयमुल्य परिवर्तन भइरहन्छ ।

उपभोग्यता वस्तु र सुविधा दुई भागमा विभाजित हुन्छन् । वस्तु सुविधाको प्रत्यक्ष रूप हो भने सुविधा अप्रत्यक्ष । कोठा तताउन प्रयोग गरिने हिटर वस्तु हो तर त्यो तताउन चाहिने बिजुली सुविधा हो । वस्तुले आवश्यकता पूर्ति मात्र गर्छ, सुविधाले त्यसको प्रयोग सरल र आरामदायी बनाउछ ।

सामान्यत मानिस सोच्छन् कि उपभोग्यता सम्पत्तीबाट मात्र प्राप्त हुन्छ तर उपभोग्यता सम्पत्तीबाट माब पाइन्छ भन्ने सत्य होइन । देश, काल र पात्र अनुरूप उपभोग्यता सत्ता, शक्तिबाट पनि प्राप्त हुन्छ । अनिकालमा पनि राजा प्रजा झैं भोकै बस्दैन । उसको सत्ताले उसलाई खुवाउँछ । बीच मरुभूमीमा परेको राजाको र पाँच किलोग्राम सुनको धनीकोभन्दा पाँच लिटर पानीको धनीको समयमुल्य यसै बढी त हुन्छ नै तर तिनको भन्दा पनि बढी समयमुल्य बन्दुक हुनेको हुन्छ किनकि ऊ सबैबाट खोसेर उपभोग गर्न सक्छ । त्यसैले शक्ति पनि मुल्यवृद्धिको एउटा स्रोत हो ।

मानिसलाई कुनै पनि प्राणीलाई झैं भौतिक उपभोग्यताहरू चाहिन्छन् र मानिसलाई झैं वौद्धिक उपभोग्यताहरू पनि ऊ खोज्छ । अनिकाल र असुविधाका समयमा उपभोग्यतामाथिको उसको पहुँच घट्दै जान्छ र एक्लै रित्तोहात मरुभूमिबिच पुग्दा त उसको उपभोग्यता उसको सास फेर्ने हावा मात्र बाँकी हुन्छ । त्यो जहींतहीं र सित्तैं पाइने हावा उसको अन्तिम पहुँच हो उपभोग्यतमाथिको । त्यसैले पृथ्वीमा मृत मानिसको मात्र समयमुल्य शुन्य हुनसक्छ ।

सम्पन्नता र समयमुल्य

संवृद्धिशास्त्रमा सम्पन्नताका सिद्धान्तको पहिलो सिद्धान्तले भन्छ – ‘व्यक्तिको सम्पन्नता उसको समयमुल्यको प्रत्यक्ष अनुपातमा हुन्छ । तर यतिले मात्र सम्पन्नताको व्याख्या गर्न सकिन्न किनकि आनुपातिक संवन्धले जहिले पनि अर्को तुलनात्मक मात्रा खोज्दछ । त्यसैले वनमा बसे पनि स्वर्गमा बसे पनि तुलना गर्न अर्को व्यक्ति नहुदा एकल व्यक्तिको सम्पन्नता किटान गर्न सकिदैन । समूहमा कुनै एक व्यक्तिको समयमुल्यलाई इकाइ मानेर अरुको समयमुल्यसँग दाँज्दा बढी सम्पन्न र कम सम्पन्न छुट्याउन सकिन्छ । असम्पन्न या शुन्य समयमुल्य भएको मानि; भने कहिले पनि हुदैन । अर्कोतिर, मानव समाजमा जहिले पनि समानताका कुराहरू उठ्ने गर्दछन् तर के एउटा आर्थिक या राजनैतिक ढाँचाभित्र सबैलाई समान सम्पन्नता दिन सकिन्छ त ?

वस्तु या सेवाका मुल्य सेयर बजारका सेयर जस्तै समयसमयमा घटबढ भइरहन्छन् र त्यसरी नै फरकफरक हुन्छन् स्थानान्तरमा तिनका मुल्य पनि । पुष महिनाको आँपको मुल्य असार साउनकोसँग दाँजिन सम्भव छैन । जसरी बेजिङमा पाइने उपभोग्यता भित्री मंगोलिया या तिब्बतमा पाउन सकिन्न त्यसरी नै वासिंगटनको उपभोग्यता अलास्कावासीले पाउन सम्भव छैन । समयान्तरले झैं स्थानान्तरले पनि स्वत यी असमानता जन्माइ दिन्छन् र पात्रको महत्ता या प्रभूता पनि त्यहाँ पसि नै हाल्छ । सरकार या राष्ट्रप्रमुखले पाउन सक्ने पहुँच सर्वसाधारणको हुन सक्दैन । शक्ति, सत्ता र सम्पत्तीले दिने सम्पन्नता पनि स्थान, काल या पात्रका कारणले असमान बन्छन् ।

एकछिनको निम्ति एउटा सं‌सारको कल्पना गरौं जहाँ समाजका सबै सदस्यले समान उपभोग्यता पाउछन् सबै मानिसको उपभोग सामर्थ्य एकै नहुनाले पाएको भाग नपुग हुनेले त्यो समानतामा समानता देख्दैन र विकल्प खोज्छ । त्यो भाग भोग गर्न नसक्नेले उब्रिएको अंश संचिति गर्नु या त्यो भोग नगरन्जेल काम नगरी बस्ने विकल्प रोज्छ । संचितिले जहिले पनि त्यसको प्रयोगको बाटो खोज्छ जुन उत्पादनवादको बाटो हो । मार्क्सले यसलाई सच्याएर आवश्यकता अनुसारको उपभोगको ढाँचा प्रस्तुत गरे – सबैलाई आवश्यकतानुसार र सबैबाट सामर्थ्यानुसार । यदि मानिस जानवर जस्तै प्राणी मात्र भएको भए मार्क्सको यो ढाँचा अत्युत्तम थियो तर आजको मानिस प्राणी कम र मानिस धेरै हुनपुग्यो । उसलाई कुनै एउटा सीमाभित्र राखेर उसको भौतिक क्षमतानुसार ऊबाट भौतिक काम गराइन त सजिलो थियो तर उसलाई मानसिका र वौद्धिक खुराक ऊ बाहेक अरु कसैले पनि आँकलन गर्न सक्दैनथ्यो र त्यसरी नै उसको मानसिक र वौद्धिक उत्पादन पनि जोख्न सकिन्न थियो । आफ्नो उत्पादनको मतलव नराख्ने जानवर पनि त होइन ऊ । आफ्नो उत्पादनको प्रतिफल भोग्न नपाएपछि नकारात्मक सम्पन्नतावृद्धिको बाटोमा लाग्नु या कामचोर हुनु स्वभाविक पनि थियो किनकि सम्पन्नतावृद्धिको चाहना मानिसको जन्मजात स्वभाव हो । ७५ वर्षको सोभियत शाशन व्यवस्थाले यही कुरा प्रमाणित गरिदियो ।

मानिसका आवश्यकता – प्राणीजन्य र मानवजन्य

मानिसका आवश्यकता भौतिक र वौद्धिक दुई भागमा विभाजित छन् । भौतिक आवश्कता पनि प्राणीजन्य र मानवजन्य दुई भागमा विभाजित हुन्छ । सासफेर्नु, खानु, पिउनु, सन्तावृद्धिमा सहभागीहुनु यी प्राणीजन्य उपभोग्यताहरू हुन् । यी उपभोग्यताहरूलाई आवश्यकतानुसार पूर्ति गर्न सकिन्छ । मानिसका आवश्यकता विश्लेषण गर्दा मार्क्सको भनाइ यतिसम्ममा सत्य देखिन्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता मानव सिर्जित उपभोग्यताहरू पनि केही हदसम्म निर्क्योल गर्न सकिएला । मानविय कृयाकलापका यो भन्दा अरु वौद्धिक क्षमता र त्यसका उपज मापन गर्न नसकिएपछि मार्क्सको सिद्धान्त प्राणीजन्य आवश्यकतामा मात्र सीमित हुन्छ । राज्यको नियम र कानुनको दायराभित्र बसेको नागरिकको त्यो आवश्कताको पूर्ति गर्नु राज्यको जिम्मेवारी हो । पेट भर्न पाउनु नागरिकको मौलिक हक हो । कसरी? त्यो राज्यले व्ववस्था गर्ने काम हो । अरु भौतिक सुविधाहरू राज्यको जीवनस्तर सँगै उसले बढाउदै लैजाने प्रकृया हो ।

मानिसका वौद्धिक र मानसिक आवश्यकतारू उसको चाहनाका उपजहरू हुन् । आजभन्दा र अर्कोभन्दा धेरै र विकसित हुने चाहना नै मानिसको विकासको मूल स्रोत हो र यसले नै मानिसलाई अरु प्राणी भन्दा फरक बनाइदिन्छ ।

संवृद्धिशास्त्र

के हो मेरो दर्शन ?

मलाई कसैले पनि प्रश्न गरेको थिएन तर तेरो सिद्धान्त के हो भनेर ? र मैले आफूलाई व्याख्या गरिरहनु परेको थिएन तर मेरो जीवनको छैठौ दशक पार गरेपछि मेरो तेश्रो पुस्ताको युवाले प्रश्न राखिनैहाल्यो – मेरो जीवनको राजनैतिक र आर्थिक दर्शन के हो ?

बाटोमा हिड्ने कुनै युवाले यो प्रश्न तेर्स्याएको भए म यो वा ऊ बिङ्गो लगाएर पन्सन सक्ने थिए होला तर आफ्नै घरको तेश्रो पुस्ताको उत्तराधिकारीले यस्तो प्रश्न राखेपछि उत्तर नदिई उम्कन सजिलो भएन । त्यसैले मात्रै म जवाफ लेख्न बसेको हुँ अन्यथा यो प्रश्नमा म घोत्लिरहने थिइनँ ।

मलाई भनिएको छ — मानिस प्राणी हो । मेरो शिक्षा र अनुभवले पनि मानिसलाई प्राणीभन्दा अर्को श्रेणीमा राख्न सक्दिन । त्यसैले सबै प्राणीलाई चाहिने भौतिक आवश्यकता मैले पनि पाउनु पर्ने कुरामा शंका छैन । खानु, पिउनु, सासफेर्नु, सन्तान वृद्धि गर्नु मानिसका यी न्युनतम आवश्यकता हुन् । मलाई यो पनि भनिएको छ कि मानिस अरु प्राणीभन्दा फरक वौद्धिक प्राणी हो अथवा ऊ मानिस हो । त्यसैले ऊ आफ्नो धारणा, विचार र मान्यता अभिव्यक्त गर्न चाहन्छ । अरु प्राणी जहीको तहीं रहिरहेको र मानिसले प्रगतिमा ठुलै फड्को मारेकाले उसको वौद्धिकताले अरु प्राणीलाई उछिनेको कुरा पनि इन्कार गर्न मिल्दैन । यिनै आधारमा मैले आफूलाई र अरु सबै मानिसलाई प्राणी र अझ वौद्धिक प्राणीको श्रेणीमा राख्ने गर्छु । मेरो निम्ति प्राणी हुनुको भाव मेरो भौतिक अस्तित्वसँग जोडिएको छ र मानिस हुनुको भाव वौद्धिक अस्तित्वसँग ।

मानिस सामाजिक र अति विकसित प्राणी भएकोले उसका सामाजिक मान्यता पनि त्यस्तै किसिमका छन् । ती मान्यताका आधारमा मानिसले कुनै सीमितक् क्षेत्र रहेका राज्यहरूको सिर्जना गरेर आफूलाई व्यवस्थित गरेको छ । मानिसको भौतिक पक्षका निम्ति आर्थिक मान्यता कायम भएका छन् र वौद्धिकपक्षका निम्ति राजनैतिक सिद्धान्त । मेरो सिद्धान्त यिनै दुई मान्यताका सेरोफेरोमा घुमेको म पाउछु ।

मानिस राज्यको विधि र विधानलाई मानेर कुनै राज्यको सीमभित्र बस्छ भने राज्य प्रति उसको जिम्मेवारी छ र राज्यको पनि त्यत्तिकै ऊ प्रति जिम्मेवारी हुनुपर्छ । त्यसैले उसको आफ्नो भौतिक अस्तित्वको निम्ति उसले साधन जुटाउन सकेन भने राज्यले त्यसको जिम्मेवारी लिनुपर्छ भन्ने मेरो पहिलो मान्यता हो । बाँच्न सबैले पाउनु पर्छ भन्ने मेरो मान्यताका कारणले मलाई मेर प्रजातन्त्रवादी मित्र र नातागोताहरू मलाई अधिनायकवादी वामपन्थी भएको आरोप लगाउछन् । बाँच्नकानिम्ति चाहिने सामग्री समान हुनुपर्छ भन्नेमा मलाई विश्वास छैन तर ढिंडोले नै सही पेट सबैले टन्न भर्न पाउनु पर्छ भन्ने मान्यता भने मेरो हो । राज्यको विकाससँगै त्यो ढिडोको गुणस्तर बढाउदै लैजानु पर्छ भन्ने मान्यता पनि राख्छु म ।

अघि नै भनिसकियो कि मानिस प्राणी मात्रै होइन, वौद्धिक मानिस पनि हो । ऊ चिन्तन, मनन गर्दछ र त्यसलाई अभिव्यक्त गर्न पनि चाहन्छ । मानिसको विकास नै उसको वौद्धिक क्षमताबाट भएको हो । त्यसैले शान्तिपूर्ण अभिव्यक्तीमा रोक लगाउन हुन्न भन्ने मेरो विचारधाराका आधारमा मेरा वामपन्थी मित्र र नातागोता मलाई बुर्जुआ र अप्रगतिशिलका नामले सुशोभित गर्छन् । अथवा नेपालकै सन्दर्भमा नेपाली कांग्रेसका केन्द्रिय समितिका मेरा मित्र र चिनाजानहरू कम्युनिष्ट बिल्ला लगाइदिन्छन् भने नेपाली कम्युनिष्ट नातागोता बुर्जुआ कांग्रेसको हिमायती ठान्छन् । मेरै टोलमा पनि म यी दुई विचारधारको मानिसमा गनिन्छु राजनैतिक चासो राख्ने मानिसका मेरा छिमेकीहरूका बीचमा ।

संवृद्धिशास्त्र

  मपाईवाद

cfk"mnfO{ >]i7 7fGg] k|j[lQ dkfO{ xf] / JolQmsf] ;fdYo{ hlt a9\b} uof] Tolt g} cfkm\gf] prfO a9L b]Vg' dfgljo :jefj xf] . gfd rn]sfsf] t s'/} 5f8f}+, ;fdfGo dflg;df klg s'g} ws, qfz of nHhfjf]wsf] l:ylt 5}g eg] pm cfk"mfnfO{ sf]xL eGbf klg sd 7fGb}g / h:tf];'s} ljåt ;d"xsf] aLrdf klg cfkm\gf] >]i7tf b]vfpg kl5 kb}{g . v]nsf] d}bfgdf v]nf8LnfO{ bz{sn] ToxL v]naf/] pkb]z lbG5 . lrqsf/sf] lrqsf] ;ldIff k|To]s bz{sn] p;s} ;fd' ToxL 7fpFdf ul/lbG5 . cem pm t cfkm"n] hfg]sf] s'/f :jod\l;4 ;To 7fG5 / s;}n] To;nfO{ OGsf/ ul/lbof] eg] pm cfqmfds x'G5 . 3/leq of 3/aflx/, PsfGtdf xf];\ of ;d'xdf, ;a} a]nf p;sf] dkfO{ dflyaf6 tn xf]Og tnaf6 dfly a9\b} hfG5 .

JolQmut hLjgsf] dkfO{jfbn] t s]xL ;Lldt JolQmx¿nfO{ dfq k|efj kf5{ t/ /fhlglt h:tf] /fHo / cem ljZjdf g} k|efj kfg]{ dkfO{n] t o'4, czflGt / ;fd'lxs oftgf ;d]t lgDTofpF5 . jt{dfgs} 36gfnfO{ x]g]{ xf] eg] klg lag nfb]gnfO{ cd]l/sL l6\j 6fj/ 9fNg' kg]{ cfjZostf lyPg . ckmuflg:tfgdf g} cfkm\gf h/f alnof] agfP/ ljZj el/ ;Ghfn agfPsf] eP k'UYof] . dkfO{jfbn] u|:t 5f]6] hh{ a';n] O/fs xfGg k'u] h;nfO{ ;xL 7x¥ofpg pgL cfkm}n] klg ;s]gg\ . ;j{zlQmjfg cd]l/sfsf /fi6«klt eP/ dfq} xf] pgL afFlr/x]sf, gq pgsf] l:ylt klg lag nfb]gsf] eGbf s]xL ultnf] x'g] lyPg . ToxL eP/ g} plQs} lhdL sf6{/ :j]lR5s /fhb"t eP/ ;+;f/ 3'D5g\, aa'/f 5f]6] hh{ a'; qfzn] slxn] klg cfkm\gf] b'nf]af6 lg:sg] cfF6 ub}{gg\ .

lgolt lgotn] hGdfp5 / dkfO{jfbLx¿ cfkm\g} dkfO{jfbsf aGbL x'G5g\ . cfk"mnfO{ dfq l7s 7fGg] tfgfzfxx¿ cfkm\gf jl/kl/ ;]gfsf] klg ljz]if ;]gfsf] 3]/f agfp5g\ / klg cfk"mnfO{ ;'/lIft 7fGb}gg\ . csf{sf] :jtGq eP/ jfFRg] clwsf/ vf]:g]x¿ of lgd{dtf;fy dfl/G5g\ of d[To'kl5 3[l0ft kfq aG5g\ . rfx] /fhf x'g\ of g]tf, s;}sf] klg dkfOjfb 6'Kkf]df k'u]kl5 el/Psf] £ofDkf] em}+ k'm6\5 / p;sf b'isd{x¿ 5tf5'Nn x'G5g\ .

dkfOjfbsf] k/fsfi7L ¿k tfgzfxL of clwgfosjfb xf] / o;n] cfk"meGbf csf]{ l;4fGtf of bz{gnfO{ OGsf/ u5{ . o;n] :yflkt / :yfoL x'g x/;Dej k|ofz u5{ . p;n] ;Qf / zlQmsf] ann] c?dfly aGb]h nufp5, oftgf lbP/ lgld6\ofGg kfg{ vf]H5, cfk\mgf] dkfOsf] avfg aofg u/fpg ef6x¿sf] hdft v8f u5{ / aGb af]nL / lj/f]wsf] dfemdf cfk\mgf] zfzgdf cd}g r}g / zflGt ePsf] k|dfl0ft ug{ vf]H5 .

JolQmsf] dkfOjfb l6Sg p;sf] ldYof cxd\ kof{Kt x'G5 t/ ;fd'lxs dkfOjfb :yflkt ug{ Pp6f bz{g, Pp6f l;4fGt rflxG5 . …g/f0ffd\ e"kltdxd\Ú sf] wfld{s / efUojfbL l;4fGtsf cfwf/df /fh;Qf o'uf}+;Dd sfod /Xof] . ltg} wfld{s dfGotfsf cfwf/df hg;d"xnfO{ cb[Zo :ju{k|flKtsf] nf]edf wd{o'4df xf]ldof] . /fi6«jfb, hfltjfbsf] gf/fdf cfo{gZnsf] >]i7tf b]vfP/ ljZjo'4h:tf g/;+xf/L nLnf klg ;fd"lxs dkfOjfbdf /lrof] . 

wfld{s / hflto dkfOjfbsf l;4fGt / bz{gnfO{ 5f]8g] xf] eg] ;fd"lxs dkfOjfbsf] ;a}eGbf 7"nf] ;Ghfn ;fDojfbL ;+u7g xf] . ljZjnfO{ Pp6} l;4fGt / bz{gsf] cfwf/df uf]nj4 ug{ vf]Hg] of] ;+u7g c? bz{g / l;4fGtsf] cl:tTjnfO{ ts{, ;+jfb / ljZn]if0fåf/f xf]Og ls ef}lts ¿kdf lgld6\ofGg kfg{ vf]H5 . of] dkfOjfb t cfk\mgf] dkfOnfO{ >]i7 7fGg] dfq xf]Og ls c? jfbsf] cl:tTj g} OGsf/ u5{ . of] dkfOjfbn] dflg;k|f0fLsf] kz'efjsf] cfjZostf k"lt{ ul/lbPkl5 abnfdf p;sf] dg'ioefjnfO{ bdg ug{ ldN5 eGg] wf/0ff / l;4fGt ckgfp5 / ;Lldt hdftsf] andf c;Lldt hg;d"xdfly zfzg ub{5 . kl/0ffdt ;a} ;dfgsf aLrdf Ps y/Ldf a9L;dfgtf l;h{gf x'G5 hf] Pr=hL=j]N;sf] …6fOd d]l;gÚ df em}+ zfzs dnf]{sx¿n] uf]Ko :yfgdf a;]/ ;'Gb/, lgZ5n t/ 1fg d]l6Psf Onf]Ox¿ nfO{ eg]h:tf] vfg lbP/ pgLx¿nfO{ kz'nfO{ h:t} cfk\mgf] pkef]udf k|of]u u5{g\ / of] :jefljs b]lvG5 lsgls :j–;+j[l4sf] rfxgf d]l6Pkl5 dflg; / kz'df cGt/ x'b}g .